Figurka ośmiornicy olbrzymiej (Enteroctopus dofleini) realistycznie oddająca wygląd.
Ośmiornice (Octopoda) to rząd zwierząt zaliczany do głowonogów (podobnie jak mątwy i kałamarnice). Są to mięczaki, których charakterystyczną cechę budowy stanowi duża głowa, dziób oraz 8 elastycznych i kurczliwych ramion (macek) wyposażonych na spodniej stronie w przyssawki.
Utracone macki mogą się u tego zwierzęcia zregenerować. Służą mu one nie tylko do chwytania ale i do pełzania. Ośmiornice odznaczają się znakomitym wzrokiem. Wielkość tych organizmów zależna jest od cech danego gatunku - np. ośmiornica olbrzymia osiąga 20-60 kg wagi i do 4,5 m rozpiętości ramion natomiast najmniejszy gatunek cechuje się wagą 1 g i rozpiętością ramion 2,5 cm. Po za tym ośmiornice cechuje (podobnie jak mątwy) najwyższy współczynnik masy mózgu do całkowitej wagi ciała spośród wszystkich bezkręgowców. Dlatego są to zwierzęta bardzo inteligentne. Przeprowadzone badania wykazały, że ośmiornice potrafią kolekcjonować przedmioty (butelki, skorupy kokosa, przedmioty błyszczące, plastikowe kubki itp.) i się nimi bawić (podrzucać, kręcić, łapać). Ponadto rozróżniają kształty i kolory, wiążą z nimi określone zachowania, zapamiętują drogę np. przechodząc przez labirynt (pamięć długotrwała) i rozróżniają twarz swojego opiekuna od innych ludzi (zauważono w zoo).
Skala porównawcza człowieka i większego gatunku ośmiornicy.
Zwierzęta te żyją głównie w oceanach i niektórych morzach (akwenach) przyległych do nich i to zarówno w wodach ciepłych (np. okolice równika) jak i zimnych (okolice Alaski w USA). Są to tylko i wyłącznie organizmy słonowodne. Niektóre gatunki przystosowały się do specyficznych rodzajów środowiska, gdyż jedne żyją na rafach, inne w środowiskach skalnych, są też gatunki żyjące w otoczeniu makroglonów oraz typowi głębinowcy.
Ośmiornice prowadzą samotniczy tryb życia, łącząc się krótkotrwale w pary tylko na czas rozrodu (osobniki są rozdzielnopłciowe). Zwierzęta te przebywają głównie w okolicach dna, zwykle kryjąc się w szczelinach skalnych, grotach czy jamach, które opuszczają na czas żerowania. Nie migrują i trzymają się swoich terytoriów. Upolowaną zdobycz zanoszą do swojej kryjówki, gdzie w spokoju ją konsumują. Często można napotkać miejsce bytowania ośmiornic po otoczeniu, które wygląda jak małe śmietnisko (szczątki muszli, karapaksy krabów, odpadki, także śmieci ludzkie - plastiki).
Ośmiornice mogą także pływać w toni wodnej (skokowo) za pomocą siły odrzutu, wypuszczając wodę pod ciśnieniem przez syfon (służący także do wymiany gazowej). Wówczas podczas takiego pływania głowa znajduje się z przodu a macki z tyłu i są ułożone wzdłużnie.
Ośmiornice żyją krótko (w zależności od gatunku) - zwykle około kilkanaście miesięcy. Największe gatunki dożywają 4-5 lat. Zwykle samce żyją jeszcze krócej umierając niedługo po tarle.
Jako drapieżniki odżywiają się innymi zwierzętami. polują np. na małże, ślimaki, kraby, krewetki. Potrafią wiercić dziury w muszlach by dostać się do wnętrza np. małży. Ośmiornice dysponują jadem, który służy im tylko do polowania na żywy pokarm. Paraliżują nim głównie większe zwierzęta. Rodzaj Hapalochlaena dysponuje jednak jadem, który może spowodować śmierć człowieka. U niektórych gatunków ośmiornic odnotowano życie w związkach symbiotycznych z krabami, rybami i innymi zwierzętami.
Kliknij, aby przejść do opisu związku symbiotycznego
Na ośmiornice polują inne zwierzęta, jak np. mureny, walenie czy rekiny. Głowonogi te posiadają jednak ciekawą strategię obrony - w trakcie ucieczki wyrzucają pod ciśnieniem czarny gęsty płyn (tzw. atrament), który w wodzie błyskawicznie tworzy zasłonę w postaci ciemnej chmury. odpowiada za to barwnik - melanina. Taka zasłona dymna dezorientuje napastnika. Nie jest to płyn trujący. W trakcie ucieczki płyną ku szczelinom lub zakamarkom. Natomiast na otwartej przestrzeni używają kamuflażu (stosują go również przy polowaniu). Specjalne komórki w skórze idealnie odwzorowują barwę podłoża na której przebywa ośmiornica. Potrafią nawet utworzyć rozpraszający kamuflaż, który przechodzi falami przez całe ciało zmieniając intensywność ubarwienia i refleks.
Osobnik próbuje się zakamuflować odwzorowując jasne podłoże i gałązkowaty rysunek na ciele.
Dosyż dobrze poznano rozród ośmiornicy olbrzymiej Enteroctopus dofleini. Samica po czterdziestu dniach od kopulacji z samcem przyczepia sznurkowate pakiety jaj w ilości od 10-70 tys. ziaren do skał (np. w grocie lub szczelinie). Następnie pilnuje ich i się nimi opiekuje przez około 160 dni. Samica czyści je, sprawdza i dba o właściwy przepływ natlenionej wody. W opuszczonym gnieździe do wylęgu z reguły nie dochodzi. W trakcie opieki matka nie spożywa pokarmu i po wylęgu młodych umiera. Świeżo wyklute larwy żyją planktonicznie w toni wodnej i na początku korzystają z żółtka, z którego wchłaniają substancje odżywcze. Po wykorzystaniu woreczka żółtkowego larwy żywią się widłonogami i innym drobnym zooplanktonem. W kolejnym stadium młode opadają na dno i prowadząc już osiadły tryb życia rozwijają się w docelową postać. U niektórych gatunków nie ma jednak stadium larwalnego czy paralarwalnego i z jaj wylęgają się już malutkie osobniki, które wyglądają jak miniaturki dorosłych egzemplarzy.
Zdarzają się przypadki hodowli mniejszych gatunków ośmiornic w akwariach. Nie są to jednak zwierzęta łatwe w utrzymaniu. Potrzebują bardzo dobrej jakości wody i sporego litrażu. Dla mniejszych gatunków zaleca się minimum 1000-1200 litrów w zbiorniku głównym. Akwarium powinno posiadać szczelną pokrywę, ponieważ głowonogi te często wychodzą ze zbiornika nawet przez najmniejsze szczeliny. Ich ciało jest na tyle elastyczne, że mogą się przejść przez najmniejsze zakamarki. W obiektach zoologicznych zauważono, ze czasem ośmiornica opuściła swój macierzysty zbiornik i potrafiła przejść do innego.
Ośmiornice są spożywane w wielu miejscach na świecie i stanowią popularne źródło pożywienia - zwłaszcza w rejonie Morza Śródziemnego, w Ameryce Północnej (głównie USA), dalekowschodnich wybrzeżach Azji czy na wyspach Pacyfiku. W akwarystyce również ten typ mięsa stosuje się do skarmiania zwierząt morskich.
Zobacz także: