Rzęsa wodna to grupa 13 gatunków, z których 5 występuje na terenie Polski. Są to jedne z najmniejszych roślin. Istnieją gatunki, które nie przekraczają 3 mm rozpiętości liści, ale są także i takie, które dorastają do około 10 mm. Rośliny te są jednoroczne i mają bardzo prostą budowę – zazwyczaj są to dwa liście połączone pędem z drobnym korzeniem.
Długość korzonka mówi nam o tym jak bardzo woda, w której rośnie rzęsa jest bogata w substancje organiczne. Im korzenie są dłuższe tym woda jest bardziej uboga w azotany i fosforany. Natomiast krótkie korzonki wskazują na to, że woda powoli zaczyna się wyjaławiać z substancji odżywczych. Listki rzęsy są okrągłe lub owalne, jasno do ciemno zielonych. Niektóre gatunki potrafią wybarwiać się na kolor bordowy, zwłaszcza od spodu. Rzęsa jest rośliną pływającą, którą można spotkać tylko w wodach stojących lub leniwie płynących– wówczas występuje ona głównie w zakolach i przy brzegach, gdzie woda nie jest wprawiana w ruch. Zazwyczaj jednak rośnie w stawach, sadzawkach, kanałach, rowach czy terenach bagnistych.
Rzęsa ma niesamowitą zdolność namnażania się. W sprzyjających warunkach, potrafi podwoić swoją ilość w ciągu 48 godzin. Dobrze rośnie na stanowiskach nasłonecznionych jak i w półcieniu. Skład chemiczny wody nie ma dla niej większego znaczenia. Potrafi nawet znosić niewielkie zasolenie.
Pierwotnie Rzęsa występowała tylko w Euroazji. Obecnie spotkać ją można praktycznie na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy i wysp Polinezji). W Polsce najczęściej występuje gatunek Rzęsy drobnej (Lemna minor), ale także spotyka się Rzęsę garbatą (Lemna gibba) oraz Rzęsę trójrowkową (Lemna trisulca). W 1987 roku po raz pierwszy zaobserwowano w Polsce Rzęsę purpurową (Lemna turionifera), a w 2007 roku także gatunek Lemna minuta. W wielu miejscach rzęsa stanowi gatunek inwazyjny. Potrafi w bardzo krótkim czasie opanować całkowicie powierzchnię zbiornika i szczelnie go przykryć swoją masą. Wówczas dochodzi do obumarcia wszelkich innych roślin rosnących pod woda, które zamierają w wyniku ustania u nich procesu fotosyntezy, ponieważ rzęsa znacznie ogranicza dostęp światła w toni wodnej. Po za tym zginąć mogą także inne gatunki zwierząt, które są wrażliwe na deficyty tlenu w wodzie, ponieważ w zbiornikach zdominowanych przez rzęsę wodną nie może swobodnie zachodzić wymiana gazowa i znacznie zmniejsza się natlenienie wody.
Rzęsa jest jednak znakomitym filtratorem. Potrafi w szybkim tempie oczyszczać wodę skażoną ściekami komunalnymi. Dlatego w Stanach Zjednoczonych szeroko stosuje się tą roślinę w oczyszczalniach ścieków. Rzęsa potrafi również wyciągać metale ciężkie z wody, jak np. ołów, kadm, cynk czy miedź. W Polsce natomiast nie wykorzystuje się jej przemysłowo do oczyszczania ścieków z uwagi na zbyt krótki okres wegetacyjny. W akwariach natomiast roślina ta doskonale wyciąga z wody produkty powstałe w wyniku przemiany materii ryb. Po za tym roslina ta jest konkurentem glonów, potrafiąc pochłaniać w szybkim tempie te same związki organiczne, którymi żywią się algi. Dlatego w zbiornikach zdominowanych przez rzęsę wodną bardzo trudno jest spotkać jakiekolwiek gatunki glonów. Podobnie bywa w akwariach - mając duże ilości rzęsy, trudniej rozwijać się będą glony. Rzęsa jest odporna na zaglonienie, za co odpowiada specyficzna budowa tych roślin.
Na świecie używa się rzęsy głównie jako rośliny paszowej do skarmiania zwierząt hodowlanych. Często rolnicy, którzy mają przy swoich gospodarstwach oczka wodne odławiają spore ilości rzęsy i podają tą masę swoim zwierzętom. Ludzie roślinę tą spożywają bardzo rzadko. Najczęściej podaje się ją w Izraelu, gdzie przyrządza się z niej sałatkę warzywną lub surówkę. Rzęsa jest bardzo bogata w białko (zawartość wynosi od 7 do 45 %), mikro oraz makroelementy. Jednak do spożywania nadaje się tylko rzęsą uprawiana w czystych i miękkich wodach. W wodach zbyt zanieczyszczonych rzęsa nadmiernie kumuluje w sobie różne nie pożądane związki i pierwiastki – jak np. glin. Natomiast w wodzie twardej bogatej w wapń odkładają się w niej kryształki szczawianu wapnia, które są szkodliwe dla ludzi i zwierząt. Po za tym roślina ta znalazła niewielkie zastosowanie także w kosmetyce i ziołolecznictwie. W Polsce coraz częściej wykorzystuje się ją w przydomowych prywatnych oczyszczalniach biologicznych oraz w kompostownikach. Czasami także spotkać ją można jako roślinę ozdobną w przy domowych oczkach wodnych. Być może w przyszłości będzie także wykorzystywana do produkcji bioetanolu i biogazu, ponieważ badania pokazały, że ma ona w tym zakresie równie duże możliwości wykorzystania jak kukurydza.
W akwarystyce sporządza się z niej pokarm dla ryb roślinożernych. Najczęściej się suszy lub mrozi odłowioną masę roślinną. Często sporządza się z niej miksy pokarmowe dla pielęgnic, skalarów i dyskowców. W krajach anglojęzycznych mówi się o niej – duckweed – kacze zielsko, z uwagi na to, że chętnie spożywa ją ptactwo wodne oraz ryby. Natomiast w krajach niemieckojęzycznych, nazywa się ją soczewicą wodną – wasserlinsen. Występujące w Polsce gatunki rzęsy nie podlegają ochronie gatunkowej i są uznawane za chwast wodny.
Tekst i zdjęcia: Tommy Aquario.
Zobacz inne artykuły o roślinach pływających: