Xiphophorus helleri, (Heckel), 1848.
Powyższa łacińska nazwa gatunkowa posiada szereg zaszyfrowanych w sobie informacji. W tym artykule dokładnie wyjaśnimy co opis ten zawiera. Po lekturze tego tekstu dla czytelnika jasne będą wszystkie zasady i skróty, które określają łacińskie nazwy gatunkowe. Zapraszamy do przeczytania!
Dlaczego w języku łacińskim?
Nazwy gatunkowe zapisuje się w języku łacińskim. Ma to swoje uzasadnienie w historii, ponieważ w czasach kiedy to ustalono zasady systematyki gatunków (w XVIII wieku) język łaciński był wówczas językiem o statusie międzynarodowym tak jak obecnie język angielski. W tamtejszym czasie badaniem roślin i zwierząt zajmowały się elity, z takich krajów jak Anglia, Francja, Niderlandy czy Szwecja, które stać było na odpowiednie nabycie starannego wykształcenia. Po za tym zastosowanie języka łacińskiego znacznie ułatwiało badaczom kontrolę nad systematyką, ponieważ gatunki otrzymywały swoje nazwy w jednym międzynarodowym języku, który był powszechnienie znany przez najwyższe warstwy społeczne - szlachtę i arystokrację, która kończyła uniwersytety. Miało to dwa pozytywne aspekty. Po pierwsze jeden język - w tym przypadku łacina uniemożliwiała dublowanie opisywanych gatunków w językach narodowych - przykładowo szczupak zapewne miałby inna nazwę w języku angielskim i inną we francuskim. I po drugie łacina była powszechnym językiem na uniwersytetach w całej chrześcijańskiej Europie (z wyjątkiem Rosji, która wówczas nie miała większego znaczenia).
Łacińska zasada pisowni gatunku
Nazwa nadana gatunkowi składała się z dwóch słów. Pierwsze słowo to nazwa rodzaju natomiast drugi wyraz to określenie gatunku - epitet gatunkowy, który jest przymiotnikiem a czasami rzeczownikiem. Rodzaj grupuje zwierzęta blisko ze sobą spokrewnione - przykładowo dwie nazwy gatunkowe Xiphophorus helleri (mieczyk Hellera) i Xiphophorus maculatus (zmienniak plamisty) mówią nam, że są to ryby spokrewnione, ponieważ pierwszy człon nazwy - rodzaj Xiphophorus jest taki sam dla obu gatunków.
Dodatkowo łacińskie dwuczłonowe nazwy gatunkowe muszą być niepowtarzalne i nie ma możliwości aby nadać taką sama nazwę gatunkową dwóm innym gatunkom ryb.
Pisownia nazwy gatunkowej musi się wyróżniać krojem czcionki - stąd w tekście prostym piszę się ją kursywą (pismem pochylonym). Dodatkowo nazwę rodzaju piszę się zawsze wielką literą (pierwszy wyraz) a gatunkową (drugi wyraz) z małej litery.
Dokładny zapis gatunku powinien wyglądać w następujący sposób:
Xiphophorus helleri, (Heckel), 1848.
Pierwsze dwa słowa jak już wspomniano określają rodzaj i gatunek, po przecinku zapisuje się nazwisko osoby, która jako pierwsza dokonała opisu naukowego tego gatunku. Jeżeli to nazwisko znajduje się w nawiasie (tak jak w powyższym przykładzie) oznacza to, że inna osoba dokonała późniejszej aktualizacji opisu naukowego i poprawiła jego systematykę - zwykle zmiany dotyczą np. zmiany rodzaju (pierwszego słowa) lub wyodrębnienia nowego rodzaju. Na końcu podana jest data pierwszego opisu naukowego.
Polskie nazewnictwo pisowni gatunku
Polskie nazewnictwo gatunkowe nie podlega żadnym zasadom (poza zasadami pisowni gramatycznej) stąd często dochodzi do nieścisłości nazewniczych i późniejszego braku poprawienia błędnej systematyki. Proszę zwrócić uwagę, że oba gatunki w polskiej pisowni pomimo znacznego pokrewieństwa mają inne nazwy rodzajowe - w pierwszym przypadku ryba nazywa się "mieczyk" a w drugim "zmienniak" co już wprowadza pewien bałagan.
Zgodnie z zasadami polskiej pisowni pierwszy człon nazwy pisze się z małej litery "zmienniak" i drugi również z małej "plamisty". Jednak gdy drugi człon nazwy pochodzi od nazwiska wówczas piszę się go dużą literą - "mieczyk Hellera" gdyż pochodzi od nazwiska Heller. Zatem w tym przypadku dochodzi do konkretnego odwrócenia - z łaciny zapiszemy Xiphophorus helleri pierwszy wyraz z wielkiej litery, a drugi z małej, tymczasem w języku polskim będzie to odwrotnie - "mieczyk Hellera" pierwszy wyraz z małej litery a drugi z wielkiej. Podobna sytuacja zachodzi w języku polskim, gdy druga część nazwy gatunku pochodzi od miejsca geograficznego - np. "proporczykowiec z Kap Lopez" czy "księżniczka z Burundii".
Co powinien zawierać opis gatunkowy?
W dawnych czasach gdy nie było jeszcze fotografii - opis wymagał dokładnego rysunku oraz kilku podstawowych informacji jak wygląd (kształt, ubarwienie), miejsce występowania, cechy szczególne (także w zachowaniu o ile występują) oraz rozmiary. Dziś opis ten rozszerza się o informacje związane z żywieniem (dietą), rozmnażaniem, dymorfizmem płciowym (samiec może przecież wyglądać zupełnie inaczej niż samica) oraz o warunki środowiskowe (temperatura, parametry wody itp.).
Dodatkowe oznaczenia skrótowe
Z czasem okazało się, że trzeba było wprowadzić pewne modyfikacje w nazewnictwie gatunkowym, które ułatwiało określanie aktualnego statusu danego gatunku, szczególnie w sytuacji gdy nie był on do końca jasny (dyskusyjny w systematyce). Wprowadzono oznaczenia skrótowe (od słów łacińskich):
"sp." określa gatunek (jeden) bliżej nie zdefiniowany. Gdyby znaleziono w naturze bardzo podobnego mieczyka, który wyglądem przypominałby Xiphophorus helleri ale jednak byłby nieco inną rybą to można by było go określić jako Xiphophorus sp. co oznacza, że jest to jakiś bliżej nie zdefiniowany gatunek mieczyka z rodzaju Xiphophorus, którego klasyfikacja będzie dopiero ustalona po dokładniejszych badaniach.
"spp." określa gatunek w liczbie mnogiej (kilka gatunków - dwa lub więcej) - gatunki bliżej nie zdefiniowane. Przykładowo, gdyby odłowiono z pewnego akwenu kilka gatunków mieczyków z rodzaju Xiphophorus, które trudno byłoby określić gatunkowo to wtedy można dokonać zapisu - Xiphophorus spp. czyli bliżej nie zdefiniowane gatunki mieczyka z rodzaju Xiphophorus.
"ssp." określa podgatunek.
"var." określa odmianę - bywa, że niektóre zwierzęta mogą mieć nieco inaczej wyglądające odmiany własne. Zasada jest taka, że odmiany powinny płynnie się ze sobą krzyżować i dawać płodne oraz zdrowe potomstwo - wówczas można mówić o odmianach - np. Xiphophorus helleri var. Rosa (mieczyk Hellera odmiany rosa). Nazwę odmiany pisze się z reguły z wielkiej litery i może być ona ujęta w cudzysłów ("Rosa").
"aff." - określa podobny ale raczej nie spokrewniony gatunek.
"cf." - określa podobny i zapewne spokrewniony gatunek. Np. Caridina cf. cantonensis sugeruje, że dana krewetka z rodzaju Caridina jest zapewne spokrewniona z gatunkiem Caridina cantonensis (lub jest jej krzyżówką).
"fam." - określa rodzinę, która grupuje konkretne rodzaje.
"syn." - określa synonim. Może się zdarzyć, że częste zmiany klasyfikacji spowodują, że ryba zmienia swoją łacińską nazwę. I jeżeli nie ma ona odpowiednika w rodzimym języku (np. polskim) to stare nazwy funkcjonują jako tzw. synonimy. Dobrym przykładem jest pyszczak Saulosa, obecnie klasyfikowany jako Chindongo saulosi - jego synonimem jest Pseudotropheus saulosi, a więc dawna jego nazwa.
"juv." - określa młodego osobnika. U wielu gatunków zwierząt forma młodociana może zupełnie inaczej wyglądać niż forma dorosła co w przeszłości powodowało pewne problemy, kiedy to np. dwa inaczej wyglądające egzemplarze tego samego gatunku (młody i dorosły) były błędnie przydzielane do różnych gatunków. Rybą, która świetnie nadaje się tutaj jako przykład jest ustnik cesarski (Pomacanthus imperator), gdzie młoda ryba w ogóle nie przypomina wyglądem dorosłej formy.
Rzadziej można znaleźć także określenia definiujące płeć - "mas." - określa samca, "fem." określa samicę.