Definicja podłoży aktywnych jest nieco problematyczna, ponieważ nie jest ona jasno określona w środowiskach akwarystycznych. Mówi się, że podłoża aktywne mają za zadanie aktywnie wpływać na skład wody i w pewnych granicach go korygować... Niestety jest to pogląd nie precyzyjny, gdyż podłoża naturalne jak np. żwir dolomitowy również mogą aktywnie wpływać na wodę i akurat w tym przypadku podnosić jej parametry (twardości i pH)...
Zatem warto rozpocząć wyjaśnienie tego pojęcia zaczynając od wskazania najprostszych cech podłoży aktywnych - a mianowicie jest to sztucznie uformowany (sprasowany) granulat stosowany w akwariach zamiennie w stosunku do podłoży naturalnych. Stanowią one mieszankę różnych składników jak np. gliny, piasków, miału skalnego, składników odżywczych, minerałów, torfu, rozmaitych suplementów a niekiedy nawet pewnych związków chemicznych. Podłoża te zostały opracowane głównie z przeznaczeniem do akwariów roślinnych pod uprawę umiarkowanych i trudnych w utrzymaniu roślin akwariowych. Jednakże stosuje się podłoża aktywne nie tylko w typowych akwariach roślinnych ale także w zbiornikach towarzyskich z masą roślinną czy w krewetkariach (do krewetkariów są nawet dedykowane podłoża, których zadaniem jest jedynie odpowiednia stabilizacja parametrów wody bez odżywek dla roślin korzennych). Budowa ziaren podłoża aktywnego jest specyficzna, gdyż z jednej strony żwir ten jest porowaty a z drugiej bardzo wolno się rozpada. Podłoża aktywne zwykle są w kolorze czarnym, brązowym lub rudym. Podłoża aktywne stabilizują odczyn wody oraz jego twardości (węglanową i ogólną). Podłoże aktywne w pewnym zakresie zwykle stale zmierza do zadanych mu przez producenta wartości pH, KH i GH (najczęściej obniża te wartości).
Jednak również jedną z funkcji podłoży aktywnych jest możliwość magazynowania pewnych związków takich jak np. jony fosforanowe (PO4) ze słupa wody. Zdolność ta ma jednak pewną granicę, gdyż może dojść do przepełnienia buforu tego podłoża w nieodpowiednio prowadzonych zbiornikach i wtedy może nastąpić przepełnienie fosforanów w słupie wody co wówczas kończy się najczęściej wysypem glonów i koniecznością nagłej podmiany wody w zbiorniku. Dlatego też zaleca się odpowiednią higienę zbiorników na podłożach aktywnych i nie przekarmianie ryb wraz ze stosowaniem aptekarsko wymierzonych nawozów (nie wolno podawać ich na oko).
Jak stosować podłoża aktywne?
Większość producentów nie zaleca ich wstępnego płukania. Jeżeli podłoże jest mocno zapylone to można je wstępnie odkurzyć za pomocą odkurzacza po zawinięciu np. w zasłonę z drobnych oczek (szyfon) lub odpylić je na sitku. Warstwa podłoża w akwarium nie powinna być niższa niż 4-5 cm. Należy ostrożnie zalewać je wodą, np. konewką na umieszczony na podłożu płytki talerz. Uniemożliwi to zmętnienie wody już na samym wstępie. W pierwszych dniach po zalaniu następuje konieczność dużych podmian wody. Zazwyczaj producent takiego podłoża określa co ile dni należy wykonać takie podmiany i w jakiej proporcji (np. 1/3 zbiornika co ok. 2 dni w pierwszym tygodniu od zalania zbiornika). Stabilizacja pracy podłoży aktywnych trwa zwykle 2-3 tygodnie.
Jaka jest żywotność podłoży aktywnych?
Zależy to od ilości masy roślinnej, grubości podłoża, jego składu jak i od producenta a nawet od warunków wodnych. Im twardsza woda tym takie podłoże krócej działa prawidłowo w zbiorniku akwariowym. Szacuje się, że większość podłoży aktywnych w miarę odpowiednio funkcjonuje przez minimum 2 lata. Po utracie jego właściwości można jednak nadal prowadzić akwarium z tym podłożem poprzez użyźnienie go np. kulkami gliniano-torfowymi, ale wtedy nie będzie to już de facto podłoże aktywne, gdyż straci swoje pierwotne właściwości. Dobrym rozwiązaniem może być również przysypanie zużytego podłoża aktywnego (już po jego użyźnieniu) np. warstwą naturalnego żwiru.
Zwierzęta a podłoża aktywne
Na podłożach aktywnych źle czują się kiryski, dla nich lepszym wyborem będzie podłoże piaszczyste lub drobno drobno żwirowe. Z podłożami aktywnymi nie powinno się łączyć ryb i innych zwierząt, które kopią w dnie (np. ślimaki świderki czy niektóre kopiące pielęgnice z Ameryki Południowej). Będzie to doprowadzać do częstych problemów z parametrami wody i mętnością. Jednak na tym podłożu bardzo dobrze rosną rośliny trawnikowe i w zasadzie dobrze czują się krewetki karłowate. Do ciemnych podłoży aktywnych pasują świetnie również ryby ławicowe, które preferują stłumione oświetlenie i ciemne podłoże jak np. neony Innesa.
Podłoże aktywne a fosforany
Wspomniano powyżej o pewnych właściwościach podłoży aktywnych w odniesieniu do fosforanów. Podłoża aktywne ściągają (kumulują) fosforany do podłoża. Dlatego też nie należy badać słupa wody pod kątem obecności fosforu bo nawet gdy dawki będą prawidłowe to testy wskażą w słupie wody wartość zero. W takiej sytuacji należy pobierać wodę do badania bezpośrednio z podłoża (strzykawką lub pipetą). Będzie jednak ona bardzo zapylona, dlatego też należy ją wcześniej przefiltrować przez włókninę, watę filtracyjną lub filtr do kawy bezpośrednio w szklance i dopiero wtedy użyć ją do testów.
Podłoże aktywne a azotany
Podłoża te zawierają również związki organiczne, które są stosowane jako naturalny nawóz dla roślin. Gdy rozwinie się w akwariach mikroflora biologiczna a ma to miejsce 3-4 tygodnie po starcie akwarium - wówczas może nastąpić dosyć duży wzrost azotanów w wodzie. Należy kontrolować ich poziom, wykonując testy i reagować odpowiednimi podmianami wody w tym okresie.
Wnioski końcowe
Przy starcie zbiornika z podłożem aktywnym kluczowy jest okres pierwszych sześciu tygodni, w którym de facto to podłoże się aktywuje (podejmuje pracę). W tym czasie należy dokładnie obserwować procesy zachodzące w zbiorniku i obserwować skład wody, wykonując odpowiednie testy w razie potrzeby i reagując podmianami wody, gdy pewne wartości mają tendencje do nienaturalnie wysokich wzrostów. Po tym newralgicznym okresie o ile akwarysta dozoruje swój zbiornik i na bieżąco reaguje - podłoże zazwyczaj pracuje już stabilnie.