Grafika przedstawiająca dorosłego osobnika Polyodon spathula.

Wiosłonos amerykański (Polyodon spathula) to wyglądająca nieco dziwacznie ryba słodkowodna należąca do rzędu jesiotrokształtnych (Acipenseriformes) z rodziny wiosłonosowatych (Polyodontidae). W Polsce można ją zobaczyć na żywo w Zoo w Płocku...

Jednak naturalnym środowiskiem życia wiosłonosa amerykańskiego są dorzecza rzek Missisipi i Missouri w Ameryce Północnej. Gatunek ten występuje w szerokich rozległych odcinkach o powolnym nurcie, zbiornikach zaporowych oraz w jeziorach, które znajdują się w systemie rzecznym Missisipi i Missouri. Charakterystyczną cechą tej ryby jest wydłużony, płaski wiosłowaty pysk, przypominający płaski dziób, który stanowi nawet jedną trzecią długości całego ciała (określa się go jako rostrum). „Wiosło” to, pokryte elektro-receptorami, odgrywa ważną rolę w lokalizowaniu planktonu – głównego pokarmu tej ryby. Wiosłonos amerykański nie ma zębów i żywi się głównie filtrując plankton i małe organizmy wodne z toni wodnej.
Dorosłe osobniki mogą osiągać długość od 1 do nawet 2 metrów, a ich masa ciała często przekracza 60 kg. Największy odnotowany osobnik miał ponad 2,2 metra długości i ważył ponad 90 kg. Ciało tej ryby jest gładkie, bez łusek, pokryte śluzem i ołowianoszare z jaśniejszym spodem. Mniejsze osobniki są z reguły ciemniejsze.

Wiosłonos ma bardzo długi okres życia – może dożyć nawet 30–50 lat. Rozmnaża się wiosną, gdy temperatura wody osiąga ok. 12–18°C, migrując do górnych odcinków rzek. Samice składają ikrę na kamienistym lub żwirowym dnie, a narybek po wykluciu unosi się z prądem w dół rzeki. Dojrzałość płciową osiąga późno – samce po ok. 7–10 latach, samice po 10–15 latach. Ze względu na powolny cykl rozwojowy ryba ta jest podatna na przełowienie i utratę siedlisk. W niektórych stanach USA wprowadzono restrykcje połowowe i programy restytucji populacji. Wiosłonos amerykański jest również hodowany w stawach rybnych – głównie dla pozyskania mięsa i ikry, która może być substytutem kawioru jesiotra. W takich stawach jednak karłowacieje, osiągając znacznie mniejsze rozmiary (kilkadziesiąt centymetrów). Mięso tej ryby jest białe i delikatne, a ze względu na brak ości cenione w kuchni południowych stanów USA.

małe egzemlarze hodowlane

Ciekawostką jest, że wiosłonos był wykorzystywany w badaniach nad zmysłami elektrycznymi u ryb. Jego „wiosło” zawiera tysiące elektro-receptorów rejestrujących impulsy elektryczne emitowane przez skupiska planktonu. Ryby te jedzą podobnie jak wieloryby, odfiltrowując wodę z planktonu przy rozwartych wiosłach. Ryby te są bardzo wrażliwe na zmiany chemiczne i fizyczne wody, dlatego są uznawane za bioindykatory czystości środowiska. Wiosłonos amerykański to przykład żywej skamieniałości – jego przodkowie pojawili się już ponad 100 milionów lat temu, w kredzie. Ryby z hodowli czasem trafiają do akwarystyki, jednak z uwagi na ich docelową wielkość nie nadają się amatorskich zbiorników, gdyż po osiągnięciu 30 cm są już zbyt duże nawet do wielkich zbiorników jak np. 720 litrów i 200 cm długości.

Wiosłonos amerykański był niegdyś bardzo liczny, lecz obecnie jego dzikie populacje są ograniczone przez działalność człowieka. Mimo to nie jest klasyfikowany jako gatunek zagrożony według IUCN, ale znajduje się pod ochroną w wielu stanach. Jest on jednym z dwóch żyjących współcześnie gatunków wiosłonosów – drugi, wiosłonos chiński (Psephurus gladius), niestety uznany został w 2020 roku za wymarły.

Grafika wymarłego wiosłonosa chińskiego Psephurus gladius.

Ryba z Chin była jedną z największych słodkowodnych ryb świata. Dojrzałe osobniki dorastały średnio do około 3 metrów długości i ważyły niekiedy 300 kg. Największe osobniki w przeszłości osiągały długość 6-7 metrów z wagą prawie pół tony. Co ciekawe w odróżnieniu do wiosłonosa amerykańskiego - wiosło gatunku z Chin posiadało przekrój trójkątny a nie płaski. Warto podkreślić, że tu również pysk stanowił aż jedną trzecią długości ciała ryby. Wiosłonosy chińskie były drapieżnikami i polowały głównie na ryby. Zamieszkiwały wielki rzeki Chin - Huang He i Jangcy. Gatunek ten wyginął w wyniku działalności człowieka. Doprowadził do tego intensywny połów w latach 60, 70 i 80tych XX wieku przez społeczność wiejską, która wówczas była bardzo biedna i mięso tych ryb było dla niej źródłem pokarmu w czasach, gdy w Chinach panował okres głodu. Jednak całkowite wyginięcie spowodowały wielkie zapory wodne na rzekach chińskich, które uniemożliwiły tym rybom rozród. Gatunek ten był dwuśrodowiskowy, gdyż żył w Morzu Południowochińskim a na wiosnę udawał się w górę rzek na tarło. Zapory wodne uniemożliwiły jego migrację na naturalne tarliska. Ostatni osobnik był zaobserwowany w 2003 roku. Niestety w niewoli nie trzymano tych ryb i nie zachowano żadnego materiału genetycznego, dlatego odtworzenie gatunku w przyszłości nie będzie już możliwe.